اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری پس از تقریباً صد و بیست سال هنوز به عنوان متن کلاسیک و بنیادین این رشته شناخته می‌شود. طی این سلسله درس‌ها این کتاب را در چارچوب آثار روش‌شناسانه و تحقیقات دین‌شناسانه ماکس وبر قرار داده و به دقّت بررسی می‌کنیم. پرسشهای ذیل از جمله فرازهایی است که به آن خواهیم پرداخت:

 ·    چرا ماکس وبر به موضوع «اخلاق اقتصادی ادیان جهانی» علاقمند شد؟

·    آیا «مقدمه نویسنده» بر این کتاب حاکی از تمایلات اروپامداری یا تئوری‌های نژادپرستانه اوست؟

·    طرح سوالی به این گستردگی، یعنی ارتباط نهادهای دین و اقتصاد و ریشه‌های دینی کاپیتالیسم جدید موجب چه تنش‌هایی با ذائقه نئوکانتی و نومینالیستی نویسنده گشت و او چگونه با این مشکلات مواجه شد؟

·    «تیپ‌های ایدآل» چه هستند و برساختن آن‌ها چه کمکی به پژوهش‌های جامعه‌شناسانه می‌کنند؟

·    ‌ به چه معنی می‌توان جامعه‌شناسی را یک «علم» تلقّی کرد؟

·    ماکس وبر چگونه از تیپ‌های ایده‌آل در این کتاب و سایر کتب دین‌پژوهانه خود بهره می‌جوید؟

·    فلسفه های رایج قرون نوزدهم و بیستم (از قبیل تکامل و داروینیسم اجتماعی) و مفاهیم شبه‌علمی از قبیل «تکامل» و «بقای اصلح»‌ چگونه در آثار روش‌شناسانه وبر و نیز، این کتاب، نقد و بازسازی شدند؟

·    «اخلاق پروتستان» چگونه با انگاره «تقلیل دین و اخلاق به روبنای نظام اقتصادی» در سنت ماتریالیسم تاریخی و عکس آن یعنی تئوری «پرتواندیشی» که قائل به نقش تعیین‌کننده افکار در ایجاد نظام‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مواجه شد؟

·    نهضت «رفورم»‌ قرن شانزدهم را چگونه باید فهمید؟‌ نقش مارتین لوتر و جان کالوین و سایر پیشروان پروتستانتیزم در نهضت «رفورم» یا «پروتستانتیزم»‌ چه بود؟‌

·    رابطه علّی کالوینیسم و اخلاق سرمایه‌داری چه بود؟

·    آیا رابطه‌ای بین کالوینیسم و استعمار وجود دارد؟

·    تغییر ماهیّت سرمایه‌داری سنّتی به سرمایه‌داری جدید چه انعکاسی در ادبیات و هنر زمانه داشت؟

·    با گذشت صد و بیست سال چگونه میتوان آینده‌نگری وبر در فصل نهایی کتاب را قضاوت کرد؟

• ارجاع همه منابع به زبان انگلیسی است. متن اصلی این کتاب ترجمه تالکوت پارسنز به زبان انگلیسی است، ولی مطالعه ترجمه‌ها (از جمله ترجمه کتاب مدرّس: جامعه‌شناسی روشنفکران ماکس وبر)‌ بلا اشکال خواهد بود.

Protestant Ethics and the Spirit of Capitalism, Max Weber, Translated by Talcott Parsons, Dover Publications, 2003.

 با توجه به حجم سؤالاتی که به صورت کتبی ضبط خواهند شد دو یا سه جلسه به این پرسش‌ها اختصاص خواهد یافت.

عناوین و جزئیات جلسات:

اول

روش شناسی ماکس وبر.

منابع:‌ فصل اول کتاب

Max Weber’s Sociology of Intellectuals.

جامعه‌شناسی روشنفکران ماکس وبر. ترجمه حسن آبنیکی

هیچیک از کتب وبر به اندازه این کتاب متّکی به مبانی روش‌شناسی ماکس وبر نیستند. تضاد ذائقه نئوکانتی و نومینالیستی وبر از یک‌سو، و علایق جامعه‌شناسانه او از سوی دیگر، موجب نگاشتن مقالات مربوط به روش‌شناسی، سه کتاب مستقل و فصولی در دائرةالمعارف «اقتصاد و جامعه» شد. تیپ‌های ایده‌آل حاصل این جهد وبر در سالهای نخست قرن بیستم شد. این مباحث در هیچ‌یک از کتب دیگر وبر به اندازه کتاب اخلاق پروتستان مطرح نشدند.

دوم

 مقدمه نویسنده

 منابع:‌ ص‌ص. ۱۳تا۳۱ کتاب اصلی.

در این مقدمه وبر نکاتی در مورد بی‌نظیر بودن تمدن غرب بیان میکند که پس از صدوبیست سال البته مورد نقد قرار گرفته‌اند. ولی این نقدها خود قابل تأمّل و بررسی هستند.

سوم

پاسخ به سؤالات و مناظره پیرامون مفاهیم بنیادین در جامعه-‌شناسی تاریخ.

علاوه بر ابداع مفهوم «تیپ ایده‌آل‌های عقلانی و تاریخی» و بازسازی مفاهیمی مانند «روح ملت‌ها» وبر لازم دید که در روش‌شناسی خود به نقد مفاهیم غیردقیق در علم تاریخ (از جمله بحث تعیّن یا تصادفی بودن تاریخ و تکامل جوامع از راه انتخاب اصلح) بپردازد و بدیل‌هایی برای این‌گونه مفاهیم پیشنهاد کند.

چهارم

مقدمه مدرّس

اصلاح دینی در مسیحیت:‌ پروتستانیزمی که از نو باید شناخت

بدفهمی پروتستانتیزم یا «رفورم دینی» قرن شانزدهم یکی از موانع فهم کتاب اخلاق پروتستان است. نوآوری مهم لوتر، کالوین و سایر رفورمیست‌ها در آخرت‌شناسی مسیحی چه بود؟

پنجم

فصل اول: تمایلات دینی و اقشار اجتماعی

 منابع:‌ فصل اول کتاب اصلی و ص‌ص.۳۵تا۴۶ به‌اضافه ص‌ص. ۴۷تا۵۳ از فصل دوم.

o     نقد باورهای افواهی در مورد تفاوت پروتستان و کاتولیک.

o     تیپ ایده‌آل «روح سرمایه‌داری».

o     روح سرمایه‌داری در تفکر بنجامین فرانکلین.

o     اخلاق کار در لوتر و کالوین.

ششم

فصل دوم: روح سرمایه‌داری

 ص‌ص. ۵۳ تا ۷۸

o     عقلانی و غیرعقلانی در کاپیتالیسم.

o     روح سرمایه‌داری روبنا است یا زیربنا؟

o     تقدیس «زیاده‌خواهی»:‌ رفع موانع اندوختن سرمایه‌ در اقتصاد سنّتی.

o     نقد داروینیسم اجتماعی، حلّ پارادوکس، نیاز به کار و ازدیاد مزد.

o     حاملان جدید اخلاق سرمایه‌داری و آئینه ادبیات.

o     منظری از آینده‌نگری وبر در سرمایه‌داری پیشرفته.

o     منظری از ملاحظات روش‌شناسی در شناخت علّت و معلول روح و واقعیت اقتصاد سرمایه‌داری.

هفتم

پاسخ به سؤالات و مناظره

در چهار کتاب «یهودیت باستان»، «دین هند»، «دین چین»، و «اخلاق پروتستان» وبر رابطه «نیازهای مذهبی»‌ و فراورده‌های دینی را مورد مداقّه قرار میدهد. مقدمه‌ای در جامعه‌شناسی شناخت و نقد ماتریالیسم اجتماعی و مکتب پرتوانگاری در این جلسه مطرح خواهد شد.

هشتم

فصل سوم:‌ لوتر و مفهوم حرفه

 ص‌ص ۷۹ تا۹۲.

واژه «حرفه» را مارتین لوتر برای نخستین‌بار در ترجمه آلمانی کتاب مقدس به‌کار برد. در الهیات سنت آگوستین (و به اقتفای او مارتین لوتر) دکترین ثواب و عقاب کاتولیک به کناری گذاشته شد و رستگاری در گرو قسمت ازلی (گریس) قرار گرفت. رفتار مؤمن در این جهان عمل به وظیفه این‌جهانی او بود که همان حرفه‌ای بود که خداوند قسمت او قرار داده بود. این قدم نخست در ایجاد اخلاق حرفه‌ای پروتستان بود که در الهیات کالوین و پیروان او شکل گرفت.

o     نقش رد تفکیک «واجب و مستحب» (در فقه کاتولیک) در تنظیم رفتار این‌جهانی پروتستان.

o     معنی جدید تقسیم کار اجتماعی به مثابه یک همکاری جمعی برای تحقق عظمت الهی در این جهان.

o     معنی جدید «دنیوی» و «اخروی» در ترازوی ثواب و عقاب و عبور «بی تفاوتی سنت پال» به کسب و تجارت این‌جهانی که منجر به اخلاق حرفه‌ای کالوین شد.

o     مقایسه برخورد عرفانی و ریاضت این‌جهانی در «کمدی الهی»‌ دانته و «بهشت گمشده» میلتون.

 تأکید بر اینکه رابطه روح سرمایه‌داری «علت واحد» سرمایه‌داری نبود.

o     عمل به حرفه این‌جهانی در نسخه کالوینی رفورم صورت مستقلی یافت که منجر به نشأت گرفتن اخلاق کار پروتستان شد.

نهم

فصل چهارم: بنیانهای دینی ریاضت این‌جهانی

 ص‌ص. ۹۵تا ۱۵۴

o      برخوردهای عرفانی و ریاضتی به کردار این‌جهانی

o     برخورد عرفانی-این‌جهانی لوترن

o     برخورد ریاضتی-این‌جهانی چهار مذهب پروتستان: کالوینیست،‌ پایه‌تیست، متدیست و باپتیسم.

o     قسمت ازلی، فیض و درجات ریاضت این‌جهانی در کلیسای کالونیسم (پرسبیترین)، کیرک اسکاتلند و کلیسای رفورم هلند، کلیسای انگلستان (انگلیکن/اپیسکوپلین) و مذهب پیوریتن (زوّار یا پیلگریم‌ها و کلیساهای مستقل یا کانگریگیشنالیست‌ها در آمریکا) ‌

o     احسان،‌ ثواب و پاک‌کردن صورت‌مسأله بحث قدیمی «تئودسی»

o     تحوّل قسمت ازلی و فیض ربّانی از لوتر تا کالوین.

o     عواقب نیاز روانی به احساس فلاح در فِرَق پروتستان:‌ در دکترین فلاح از طریق قسمت ازلی سرنوشت رستگاری انسان در آخرت معلوم نیست. انسان فقط باید در حرفه خود بکوشد و به خود تلقین کند که از مفلحین است. ولی عدم اطمینان در همه تفاسیر کلیساهای ارتدکس کالوینیست (به استثنای فرقه آمرمنین/رمانسترنت که در هلند تکفیر شدند) موجب اضطراب فراوان شد. مرتبط کردن موفقیت در حرفه و تجارت و انضمام در زمره «اشراف رستگاری معین شده در ازل» از اینجا به‌وجود آمد:

o     راه حل کوئیکرها و پایه‌تیست‌ها برای اطمینان از فلاح:‌ «جذبه ناگاه» و اطمینان احساسی از شفاعت عیسی مسیح.

o     خطرات اجتماعی جذبه الهامی در نهضت متدیسم: فتنه «جان لایدن.»

o     انکار تدریجی امکان فلاح خارج از کلیسا

دهم

پاسخ به سؤالات و مناظره

o     نقد و بازسازی مفهوم «روح ملتها» ص‌ص. ۸۸-۹۰

o     اصول پنجگانه کالونیسم در متن ص‌ص. ۹۹-۱۰۱

یازدهم

فصل پنجم: ریاضت و روح سرمایه‌داری

ص‌ص. ۱۵۵تا ۱۸۳.

o     روح سرمایه‌داری از آکوئیناس تا بکستر.

o     توجّه پروتستان‌ها به کتب ایوب در عهد عتیق و عبرانیت انگلیسی. تضاد پیوریتن‌ها و کلیسای انگلیس بر سر درجه. اطاعت از قوانین ریاضت این‌جهانی در ادبیات،‌ هنر، و مبارزه پاکدینان با «خرافات» مذهبی.

o     تفاوت شمال و جنوب آمریکا با توجّه به گرایشات مذهبی پروتستانتیزم.

o     از شنل تعلّقات دنیوی بکستر تا قفس آهنین: آینده‌نگری بدبینانه وبر. 

دوازدهم

پاسخ به سؤالات و بحث آزاد

(دکتر احمد صدری، استاد جامعه‌شناسی در دانشگاه لیک فورست است)