هویت ایرانی در طول تاریخ همواره با چالش‌های بسیاری روبرو بوده است؛ از یورش‌های خارجی گرفته تا تغییرات سیاسی و فرهنگی. اما آنچه شگفت‌انگیز است، توانایی ایرانیان در بازآفرینی و تداوم این هویت در هر دورۀ تاریخی است. در این کلاس سازه‌های هویت ایرانی و چگونگی بازسازی آن در دوره‌های مختلف تاریخی را بررسی می‌کنیم و خواهیم دید که چگونه تمدن ایرانی، با وجود هر تهاجمی، پایدار مانده و دوباره شکوفا شده است. این سفر تاریخی از دوران پیشااسلامی آغاز می‌شود و تا دورۀ معاصر ادامه می‌یابد. شما با قدمت نام ایران‌زمین و اهمیت هویت ایرانی آشنا خواهید شد و از طریق منابع مستند، تصویری جامع از تداوم هویت ایرانی در قرون مختلف به دست خواهید آورد.

از آنجایی که دوره‌های سامانی و ایلخانی از نظر تداوم اندیشۀ ایران‌شهری و بازنمایی هویت ایرانی اهمیت ویژه‌ای دارند، جلسات بیشتری را به این دوره‌ها اختصاص خواهیم داد. برخلاف برخی نظریه‌پردازان مانند جواد طباطبایی که دورۀ ایلخانی را زمان گسست فرهنگی و هویتی ایران می‌دانند و معتقدند عصر صفوی مهم‌ترین دورۀ شکوفایی هویت ایرانی بوده است، خواهیم دید که شالوده‌های هویت ایرانی در دورۀ ایلخانی تثبیت شده است.

چرا این دوره اهمیت دارد؟ در دنیای امروز که جوامع با چالش‌های متعدد هویتی روبه‌رو هستند، شناخت و بازسازی هویت ایرانی می‌تواند به ایجاد وحدت و همبستگی ملی کمک کند. این دوره فرصت خوبی برای علاقه‌مندان به تاریخ، فرهنگ و هویت ایرانی است تا درکی عمیق‌تر از گذشته و هویت خود داشته باشند و نقشی موثر در بازنمایی هویت ملی در جامعۀ امروز ایفا کنند.

شرح جلسات

جلسۀ اول: پیشینۀ کهن نام ایران، تداوم نام ایران در عصر اسلامی، تعریف هویت و انواع آن

در این جلسه ضمن اشاره به قدمت کهن نام ایران و ایران‍شهر در دورۀ پیشااسلامی، به کاربرد نام ایران در دورۀ اسلامی و آثار تاریخی و ادبی اشاره و هویت و انواع گوناگون آن را از جهات مختلف معرفی خواهم کرد.

جلسۀ دوم: هویت ایرانی در دوره پیشااسلامی و دوره ساسانی

پایه‌های اصلی هویت ایرانی در دورۀ ساسانی بنیاد نهاده شده و بازتاب سازه‌های گوناگون هویت در این دوره مشهود است. در این جلسه به دلایل شکوفایی هویت ایرانی در عصر ساسانی و اشکال گوناگون آن و پیوند هویت ملی و دینی خواهم پرداخت.

جلسۀ سوم و چهارم: هویت ایرانی در عهد اسلامی تا پیش از حملۀ مغول به ایران

اگرچه هویت ایرانی پس از سقوط ساسانیان و تسلط اعراب، همچنان ادامه دارد، اما در دوره‌های مختلف تاریخی، برخی از سازه‌های هویتی کمرنگ یا بر برخی از آنها تأکید شد. در این جلسات ضمن بررسی این تغییر و تحولات در مقولۀ هویت، شاهنامۀ فردوسی را که مهمترین اثر منعکس‌کنندۀ هویت در این دوران است، از این منظر بررسی خواهم کرد.

جلسۀ پنجم و ششم: عصر ایلخانی: دورۀ طلایی هویت ایرانی

پس از سقوط ساسانیان، برای نخستین بار در عصر ایلخانی بود که بستر و زمینۀ مناسب برای بازنمایی ‌جنبه‌های گوناگون هویت ایرانی فراهم ‌گردید. عصر ایلخانی یکی از دوره‌های طلایی شکوفایی هویت ایرانی و تداوم اندیشۀ ایران‌شهری است. در این جلسات ضمن بررسی ابعاد گوناگون هویت ایرانی (جغرافیایی، تاریخی، سیاسی، دینی و فرهنگی) در عصر ایلخانی و آثار منظوم و منثور آن، با تحلیل فاجعۀ یورش چنگیزخان به ایران، آمدن هولاکوخان و تأسیس سلسلۀ ایلخانان، رویدادهای مهم تاریخی مانند نابودی اسماعیلیان الموت و فتح بغداد، به نقش و جایگاه فرمانروایان ایلخانی و وزرای آنها در تثبیت و استمرار سازه‌های هویت ایرانی اشاره می‌کنم و خواهیم دید که مغولان متجاوز چگونه به پادشاهان پاسدار ایران‌زمین بدل می‌شوند.

جلسۀ هفتم: تداوم هویت ایرانی در حکومت شیعی صفوی تا دوران معاصر

در دورۀ صفوی نیز مقولۀ هویت ایرانی در کنار هویتی دینی شیعی در مرکز توجه قرار گرفت و به برخی از ابعاد آن که در راستای اهداف نهاد قدرت است، بیشتر پرداخته شد. در قرون بعدی، از جمله در زمان پادشاهی قاجار این نگاه ابزاری به هویت و بهره گرفتن از آن همچنان دیده می‌شود. در جلسۀ پایانی به جایگاه هویت ایرانی در دورۀ صفوی به بعد و جمع‌بندی جلسات خواهم پرداخت.

منابع اصلی:

اشرف، احمد. (1396). هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی. ترجمه و تدوین حمید احمدی. تهران: نشر نی.

گوهری کاخکی، مهشید، (1401). پایداری هویت ایرانی زیر سیطرۀ مغول. تهران: سخن.

گوهری کاخکی، مهشید و یاحقی، محمدجعفر. (1399). «بازنمایی مفهوم ایران در عصر ایلخانی»، پژوهش‌های ایرانشناسی، پاییز و زمستان 1399. سال 10، ش 2.

نیولی، گراردو. (1387). آرمان ایران، جستاری در خاستگاه نام ایران. ترجمۀ منصور سید سجادی. تهران: موسسۀ فرهنگی و هنری پیشین‌پژوه (اسطوره).

Mackenzie 1, D. N. (1998), "ĒRĀN-WĒZ", Enclopaedia Iranica, VIII, Fasc. 5, p.536.

Mackenzie 2, D. N. (1998), "ĒRĀN, ĒRĀNŠAHR", Enclopaedia Iranica, VIII, Fasc. 5, p.534.

Amanat, Abbas (2012), “Iranian Identity Boundaries: A Historical Overview,” in Iran Facing Others Identity Boundaries in a Historical Perspective, Edited by Abbas Amanat and Farzin Vejdani, New York (USA): Palgrave Macmillan, pp. 1-33.

منابع فرعی:

احمدی، حمید. (1388). بنیادهای هویت ملی ایرانی. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

خطیبی، ابوالفضل. (1385). «هویت ایرانی در شاهنامه». نامۀ فرهنگستان. ش 32، صص 76-69.

طباطبایی، جواد. (۱۳۶۸). درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.

طباطبایی، جواد. (1396). زوال اندیشۀ سیاسی در ایران. تهران: کویر. چاپ یازدهم.

طهماسبی، ساسان. 1395. «مولفه‌های هویت و وحدت ملی در ایران عهد صفوی». تاریخ روایی، تابستان 95، سال اول، ش 1، صص 2-17.

گوهری کاخکی، مهشید و مهدوی، جواد. (1398). «سره‌نویسی فارسی در دربار ایلخانان (شهنشاه‌نامۀ احمد تبریزی: یگانه اثر منظوم به فارسی سره)». نامۀ فرهنگستان. ش 66. صص 109-119.

گوهری کاخکی، مهشید و یاحقی، محمدجعفر. (1399). «چهرۀ اسماعیلیان ایران در منظومه‌های تاریخی دورۀ ایلخانی». متن‌شناسی ادب فارسی، سال پنجاه و هفتم، شماره چهارم (پیاپی 48)،.

مسکوب، شاهرخ. (1379). هویت ایرانی و زبان فارسی. تهران: فروزان روز.

-----------

درباره مدرس:

دکتر مهشید گوهری کاخکی، دانش‌آموختهٔ دکترای زبان و ادبیات فارسی، گرایش حماسی، از دانشگاه فردوسی مشهد و متخصص دوره ایلخانی و هویت ایرانی است.

او رساله دکترای خود با عنوان «بازنمایی هویت ایرانی در منظومه‌های تاریخی عصر ایلخانی» را با راهنمایی استاد دکتر محمد جعفر یاحقی و دکتر محمود فتوحی به پایان رساند. حاصل این پژوهش کتاب «پایداری هویت ایرانی زیر سیطره مغول» است که توسط انتشارات سخن چاپ شده است. بیش از ده مقاله علمی پژوهشی و دو کتاب «شهنشاه‌نامه احمد تبریزی» و «شاهنامه سید لقمان اورموی» از دیگر آثار منتشر شده این نویسنده و پژوهشگر است.